Ayuntamiento de Odieta / Odietako Udala

Euskera

Latasan (Odieta) jaio zen Sancho de Elso izeneko apaiz batek doktrina kristau bat idatzi zuen “gaztelaniaz eta euskaraz”, eta horri esker historian sartu zen euskaraz idatzi zuen penintsulako lehen nafarra bezala. Katixima 1561ean argitaratu zuen, eta, haren alerik aurkitu ez bada ere, liburu zerrenda baten bidez jakin daiteke, haren tituluaz gain, non eta noiz inprimatu zen.

Hortaz, Odietako bailararen ohorea da apaiz horren jaiolekua izatea. Sancho de Elso kokatzen da, horrela, bi euskal idazle aitzindarien artean, Etxepare (1545) eta Joanes de Lizarraga (1571).

Atzera egiten badugu 1904. urtera arte, Iruñeko artzapezpikutzak eginiko elizako gida bat aurkitzen dugu, non honako galdera hau egiten den: euskaraz mintzo da? Eta erantzuna baiezkoa da Anueko artzapez-barrutian. Barruti horretan Ultzama, Anue, Odieta, Atetz, Txulapain eta Olaibar haranak sartzen ziren.

Irigarairi esker badakigu geroago ere, 1935ean, haran horiek guztiak euskaldunak zirela.

Odietan 1860. eta 1870. urteetan 633 biztanle zeuden, horietatik 590 biztanlek euskaraz hitz egiten zuten, hau da, %90. Euskararen galera, beraz, XX. mendekoa da.

Euskararen adituek Ultzama, Basaburua Handia, Atetz, Imotz eta Anueko haranetako eta Lanzko hizkera “Ultzamako euskalkia” edo “Lizasoko aldaera” deitu izan zuten, eta Iparraldeko goinafarreraren barnean sartu.

Odieta eta Txulapaingo euskara, berriz, hil zorian dagoen hegoaldeko goinafarrera kokatuko litzateke. Duela urte batzuk euskalki hori zen zabalduena, Nafarroako mendialde, erdialde eta Pirinieoetako bailaren barrena.

Nafarroan 60ko hamarkadan izan zen industrializazioak benetako exodoa ekarri zuen herrietatik hirietako lantegietara. Herrien hustutze horrek nagusiki gazte eta emakumeengan izan zuen eragina, eta, dudarik gabe, euskarari ere eragin zion.

Baina, beste kausa batzuk ere badaude. JM Satrustegi euskararen ikertzaile eta Euskaltzainak duela urte batzuk honako adierazpenak egin zituen: “Pueden ser múltiples las causas que han provocado esta situación, pero nos atrevemos a señalar la sacudida vertebral del 36 como punto de partida negativo que provocó una serie de reacciones en cadena que, en este caso, mantienen activo su impulso demoledor”.

Odietako bailaran hiriburuak izan duen eragina oso handia izan da, jendeak hara jotzen baitu normalean. Ibar honetan gaztelaniaren aldeko hizkuntza ordezkapena errealitatea da. 1972. urteko dauten arabera, euskara 60 urtetik gorako jendearengana mugatzen zen, eta horiek ere noizean behin baizik ez zuten erabiltzen.

1935ean Odietan 677 pertsona bizi zen, horietatik euskaldunak 203 ziren; 1972. urtean, berriz, 352 biztanle zegoen, euskaldunak 37 besterik ez (1*).

Euskaltzaindiak 1979an eginiko ikerketa soziolinguistiko batetik hartutako hitzak ekarriko ditugu orain hona: “Ultzama, Atetz eta Odietako lehenengo galera arrastoak azken gerratean nabaritzen hasten dira. Badira oraindik leku batzuk euskara gailen ageri dena. Lantzen eta Anueko haranean galera zertxobait lehenago hasi zen eta euskararen presentzia ahulagoa da (EUSKALTZAINDIA 1979:49).

Egungo garaietara etorriz, 1996 eta 2001eko zentsuetan jasotako datuak ditugu berrienak, alde batetik bi urte horietako kopuru eta proportzioak jakiteko eta, bestetik, neurtaldi batetik besterako bilakaera ikusteko. Horrela, 1996ko zentsuaren ariora, Odieta 324 lagun bizi ziren, horietatik 79 ziren euskaldunak (%24) eta 70 ia euskaldunak (%22); gainontzekoak, 175 (%54) erdaldunak. 2001. urtean, berriz, 318 biztanle ziren Odietan, 81 euskaldun (elebidun) 75 ia euskaldunak eta, beraz, 162 erdaldunak.

Datu hauei begira, bost urteko tarte horretan euskaldunen kopuruak puntu bat gora egin duela esan daiteke. Eta hiztunen tipologiari dagokionez honako datuak ditugu:

Odietan, laburbilduz, euskararen egoera minoritarioa da (%25), eta emakumezkoen eta gizonezkoen artean euskaldunen proportzioak paretsuak dira. Euskaldun guztiak alfabetatuak dira, eskoletan eta euskaltegietan ikasi duten seinale, eta horrek garamatza pentsatzera askok eskoletan bakarrik ikasi eta ikasten dutela euskara, ez etxean edo kalean. 2001. urteko zentsoko datuei erreparatuz gero, susmo hori egiaztatu egiten da, ikusi besterik ez baitago Odietan 0 eta 30 urte dituztenen artean ia inork ez duela etxean euskara jaso ama hizkuntza bezala. Odietan, beraz, etxeko euskara transmisioaren etenak bere horretan segitzen du. Eskolatzeari dagokionez, haur ia guztiak D ereduan matrikulatzen dira, Larraintzarko ikastetxean.(2*).

(1*): Iturri: “Ultzamako hizkera, Ultzama, Anue, Atez, Basaburu Nagusia, Imotz, Odieta eta Lantz”-1997 urtea- Orreaga Ibarra Murillo, Nafarroako Unibertsitate Publikoko Irakaslea.

(2*): Iturri: Nafarroako Iparraldeko Euskara Mankomunitatea.